Hai días nos que un se ergue sendo un mesmo e vai deitando, sen querer, no papel doutra persoa. Un papel que non escolleu. O que irrita, o que abandona, o que non entende, o que sempre chega tarde. Ás veces, é coma se alguén nos vestise cun traxe alleo, cun guión que non escribimos. E sen decatarnos, comezamos a actuar.
Non é maxia. É algo máis vello e máis fondo: a proxección.
A emoción que non é nosa
Imos comezar por un exemplo sinxelo. Alguén chega enfadado. Non fala, non acusa. Pero a atmosfera cambia. E ti, que estabas tranquilo, empezas a sentirte mal. Quizais culpable. Sen saber por que. Comezas a revisar o que dixeches, o que fixeches. E nada encaixa. Entón, que pasa?
O que pasa, diría Freud, é que esa persoa necesita desfacerse dun sentimento —culpa, medo, rabia— e sen darse conta (ou si), dálle ese peso ao outro. A isto chamámolo proxección: botar fóra o que non se pode soportar dentro, e poñelo nos ombros do outro.
Unha amiga contábame un día que se sentía culpable cada vez que a súa parella estaba calada. Como se ese silencio fose un dedo acusador. Ata que un día preguntou: “Estás enfadado?” E el respondeu: “Non, estou canso.” E nese intre, ela viu que levaba anos interpretando silencios como reproches. Non eran seus. Pero vivíaos coma se o fosen.
Identificación proxectiva: cando a emoción se nos mete dentro
Pero a cousa non queda aí. Como aprendimos nun seminario recente organizado pola Asociación de psicanálise Gradiva de Santiago de Compostela, que conta con magníficos mestres, Klein —unha das grandes voces da psicanálise— describiu un mecanismo aínda máis potente: a identificación proxectiva. Aquí, a persoa non só proxecta algo, senón que nos induce a sentilo. Colócanos nun papel. Non só nos acusan de ser algo, senón que nos fan sentir como se o fósemos. E acabamos sentíndonos así.
Ogden, outro autor, explicouno con beleza e precisión: é como se o outro nos fixese pensar por el. Ou, mellor dito, como se necesitase que nós sintamos o que el non pode sentir. É coma un vento que se mete pola fenda e remexe o interior sen permiso. E así, sen querelo, sentímonos tristes, enfadados, ou baleiros. E non sabemos por que.
Roles impostos: actuar nunha obra que non é nosa
Hai relacións nas que sempre somos o que decepciona. Outras, o que coida. Outras, o que se sacrifica. É coma se o outro chegase cun libreto baixo o brazo e nos dixese: “Ti es este personaxe”. E se non temos coidado, acabamos interpretándoo.
Un amigo contaba que a súa nai sempre lle dicía: “Ti es o forte da familia.” E el, que tiña ganas de chorar moitas veces, aprendía a gardar as bágoas no peto. Ata que un día, na consulta dun psicólogo, rompeu. E dixo: “Estou canso de ser o que nunca se rompe.”
Harold Searles escribiu sobre isto cunha claridade brutal: as persoas proxectan escenas internas sobre os demais. Non nos ven como somos, senón como necesitan que sexamos. E nós, por desexo de vínculo, por medo ou por inercia, aceptamos o papel.
E entón chega a fatiga. O enfado. A confusión. Porque intuimos que estamos vivindo unha historia que non nos pertence.
A terapia como lugar para deixar o papel
Na consulta, estas dinámicas vólvense visibles. É un lugar privilegiado para iso se se pon atención. Hai pacientes que para que entendas a súa historia e o que sinten, fanche sentir torpe, ou esixente, ou salvador. E o primeiro impulso é actuar desde aí. Pero se un se detén, se observa a emoción sen reaccionar, pode ver que iso non é propio. É un eco. Un residuo emocional doutra historia. Pararse, ver a dinámica é unha maneira de axudar ao outro.
Ogden falaba do terceiro analítico, ese espazo compartido onde o terapeuta e o paciente poden pensar xuntos sen quedar atrapados no xogo de roles. Phillips, con esa delicadeza lúcida, e discreta flema inglesa que o caracteriza, diría que moitas veces aceptamos papeis porque temos medo de perder o amor do outro, aínda que ese amor sexa unha forma de violencia suave.
Saír da escena sen romper o escenario
O traballo está en recoñecer cando nos colocan nun papel. E non responder desde aí. Non loitar nin aceptar de golpe, senón nomealo: “Sinto que me ves así. Pero non estou certo de que sexa eu”. É un xeito de abrir unha fenda, de traer aire a unha escena pechada.
Quizais non sempre podamos deixar de representar. Pero si podemos cambiar o ton, a mirada, o ritmo. Poñer unha pausa no diálogo. Engadir unha frase que non estaba no guión.
Porque só cando saímos dese guión imposto podemos empezar a escribir o noso. E, de paso, convidar ao outro a facer o mesmo.
📚 Referencias:
- Freud, S. (1911). Os mecanismos de defensa. Obras completas.
- Klein, M. (1946). Notas sobre algúns mecanismos esquizoparanoides.
- Ogden, T. H. (1992). The Matrix of the Mind. Jason Aronson.
- Searles, H. F. (1979). Countertransference and Related Subjects. International Universities Press.
- Phillips, A. (1993). On Kissing, Tickling and Being Bored. Faber & Faber.
🔍 Para reflexionar: Que emocións sentes nas relacións que se repiten sen explicación? Poderían ser emocións que alguén necesita que ti leves por el ou ela?
Porque ás veces, o verdadeiro traballo emocional non é cambiar de historia, senón recuperar a voz.
Psicólogo en Santiago de Compostela - Rodrigo Conde Miguélez | Terapia y Orientación Psicológica 
Deja un comentario