Psicólogo en Santiago de Compostela – Rodrigo Conde Miguélez | Terapia y Orientación Psicológica

A nosa historia non é unha liña continua, senón un tecido con fíos soltos, ocos e silencios. Moitas veces, cando falamos de identidade, de autocoñecemento e de reconstrución psicolóxica, facémolo asumindo que debemos recordar máis, descubrir todas as capas ocultas, traer á luz aquilo que permanece esquecido. Pero que pasaría se o esquecemento non fose un erro, senón unha parte fundamental da nosa historia? E se en vez de tentar iluminar todas as zonas escuras do noso pasado, aprendésemos a convivir con elas?

Adam Phillips, en Missing Out e On Wanting to Change, insiste na idea de que non todo debe ser coñecido, nin explorado, nin explicado. A nosa cultura obríganos a pensar que para ser libres debemos descubrirnos por completo, pero en realidade, hai unha liberdade máis profunda en non sabermos de todo quen somos, en deixarmos espazos inexplorados, en convivirmos co misterio que somos para nós mesmos. Non se trata dun esquecemento traumático ou represivo, senón dun esquecemento que protexe, que permite que o eu siga sendo unha obra inacabada.

As lagoas narrativas: o esquecemento como parte da identidade

A Escola de Constanza -que tiven a oportunidade de conocer con Arturo Casas e a promoción de Filoloxía no ano 2008 e que tanto me ensinaron- con Wolfgang Iser e Hans Robert Jauss mostraron que a lectura dun texto non é un proceso lineal, senón unha interacción entre o que se di e o que se omite.

Iser falaba das lagoas do texto, aqueles espazos baleiros que o lector debe encher coa súa propia interpretación. Se aplicamos isto á identidade, podemos dicir que as nosas vidas tamén están cheas de lagoas narrativas, espazos que non teñen unha resposta clara, partes de nós que nunca serán reveladas por completo. E é que parte do que sucede na «cega complexidade do presente» está por ser revelado ou artellado nos acontecementos posteriores da nosa vida. Non podemos saber de antemán. Mais debemos poetízalo, ou doutra maneira, construilo, narrándoo.

E tamén por outra banda, atopar na nosa biografía cousas de nós que non miráramos nunca esa maneira e resultan vivificantes. Esta é unha experiencia á que a cotío teño a oportunidades de asisitir na miña consulta. Resulta moi sorprendente, é como seguir unha película e develar unha trama oculta. Unha especie de momento epifánico.

🔹 Exemplo disto en terapia:

• Moitas persoas buscan en análise respostas definitivas sobre quen son ou por que actúan dun determinado xeito.
• Pero a terapia non sempre consiste en lembrar máis ou en atopar todas as causas ocultas; ás veces consiste en aceptar que hai zonas da nosa historia que son inacabadas, e que está ben así.

Paul Ricoeur, en Tempo e narración, tamén defende que a nosa identidade non é unha historia lineal, senón un relato en constante reescrita. O esquecemento non é só unha falla da memoria, senón unha parte esencial do proceso de dar significado á nosa historia. A identidade necesita baleiros, interrupcións, zonas borrosas que nos permitan reinventarnos.

O esquecemento como protección contra o «exceso de verdade«

Adam Phillips, en Unforbidden Pleasures, suxire que a nosa cultura está obsesionada con desvelar o prohibido, con traer á luz aquilo que nos foi negado. Pero e se algúns desexos se volven máis interesantes precisamente porque non se cumpren? Se a identidade fose unha historia totalmente transparente, sen esquecementos nin sombras, sería unha identidade esgotada, incapaz de crecer, sen fíos dos que tirar.

🔹 Exemplo disto en terapia:

• Cando alguén se obsesiona con descubrir «a verdade» sobre si mesmo (por que sufriu certo abandono, por que toma certas decisións), pode acabar atrapado nun relato fixo, sen espazo para o cambio.
• En cambio, se aceptamos que hai zonas da nosa identidade que poden quedar sen explorar, estamos abrindo a posibilidade dun eu máis libre e en constante transformación.

Ademais, Phillips desafía a idea de que o desexo só existe no prohibido. A nosa cultura fomenta a idea de que os nosos desexos máis intensos son aqueles que non podemos cumprir, pero e se tamén hai pracer en desexar aquilo que xa temos, aquilo que non se esconde detrás dun veto ou unha interdicción? O desexo non se alimenta só do imposible, senón tamén do xogo co que xa nos pertence e co que aínda non comprendemos por completo.

O poder das palabras: entre o dito e o non dito

A psicanálise relacional sostén que as palabras non só comunican, senón que tamén crean realidades. Como suxiren Aron e Bushra (1998), a terapia non cura porque descubramos un «contido reprimido», senón porque as palabras teñen unha carga emocional propia, unha memoria afectiva que está máis alá do seu significado literal. Cando falamos, non só contamos a nosa historia: facémola real, con todas as súas lagoas, excesos e ausencias.

🔹 Por que a fala cura, máis alá da razón?

1. Non só importa o que dicimos, senón como o dicimos e como é recibido. A terapia non se trata só de descubrir algo racionalmente, senón da experiencia de dicilo en presenza doutro que escoita de forma diferente.
2. A linguaxe nace como algo emocional e relacional, non só racional. As primeiras palabras que aprendemos non son para razonar, senón para conectarnos con outros: chamar á nosa nai, expresar medo ou alegría. Isto significa que as palabras levan dentro unha carga emocional profunda.
3. As palabras transportan pegadas emocionais do noso pasado. Cando falamos, evocamos relacións antigas e experiencias emocionais pasadas. Alguén que foi ignorado pode sentir que ninguén o escoita, mesmo que os demais estean atentos.
4. A terapia permite que as palabras teñan un novo efecto sobre nós. Cando o terapeuta responde de forma distinta ás experiencias previas da persoa, esta pode reformular a súa identidade. Non é só entenderse mellor, senón experimentar unha nova forma de relación coas súas propias palabras e emocións.
5. A identidade non é unha única voz, senón un diálogo interno. Hai partes de nós que dubidan, que critican, que desexan cousas opostas. En terapia, non se trata de silenciar esas voces, senón de escoitalas e integralas dun xeito máis harmonioso. Moitos discursos que nos definiron non son realmente nosos. Un paciente pode dicir: “Nunca vou ser exitoso”, pero esa voz pode non pertencerlle realmente: pode ser a voz dun pai crítico, dun profesor ou da sociedade.

Esta idea de que as palabras teñen un «exceso», algo que vai máis aló do que expresan, encaixa coa visión de Susan Sontag sobre a representación. Tal como as imaxes poden atrapar a identidade en categorías ríxidas (por exemplo, a enfermidade retratada como unha «batalla» que se gaña ou se perde), tamén as palabras poden fixarnos nunha identidade demasiado estreita. O esquecemento, neses casos, pode ser unha forma de liberdade: non lembralo todo significa non estar atrapado nun único relato de quen somos.

Conclusión: vivir entre as lagoas e os recordos

O esquecemento non é o inimigo da identidade, senón unha das súas condicións. Así como un texto necesita espazos en branco para respirar, a nosa historia tamén necesita baleiros, zonas non exploradas, capítulos sen escribir que agardan por nós. Que medran, tal vez, como promesas doutra primaveira florida.

En terapia, o obxectivo non sempre é recordar máis, senón aprender a convivir co que non sabemos de nós mesmos. Como di Adam Phillips, ser unha persoa plenamente coñecida é unha forma de prisión. Deixemos, entón, que haxa zonas do noso eu que sigan sendo misteriosas, non por medo á verdade, senón porque o descoñecido tamén pode ser un lugar de posibilidade e liberdade.

Referencias:

• Aron, L., & Bushra, H. (1998). Relational perspectives in psychoanalysis. Routledge.

• Austin, J. L. (1962). How to do things with words. Harvard University Press.

• Bakhtin, M. (1981). The dialogic imagination: Four essays (M. Holquist, Ed.; C. Emerson & M. Holquist, Trans.). University of Texas Press.

• Benveniste, É. (1971). Problems in general linguistics (M. E. Meek, Trans.). University of Miami Press.

• Bruner, J. (1990). Acts of meaning. Harvard University Press.

• Iser, W. (1978). The act of reading: A theory of aesthetic response. Johns Hopkins University Press.

• Jauss, H. R. (1982). Toward an aesthetic of reception (T. Bahti, Trans.). University of Minnesota Press.

• Peirce, C. S. (1931–1958). Collected papers of Charles Sanders Peirce (C. Hartshorne, P. Weiss, & A. Burks, Eds.). Harvard University Press.

• Phillips, A. (2012). Missing out: In praise of the unlived life. Farrar, Straus and Giroux.

• Phillips, A. (2015). Unforbidden pleasures. Picador.

• Ricoeur, P. (1984–1988). Time and narrative (K. McLaughlin & D. Pellauer, Trans.; Vols. 1–3). University of Chicago Press.

• Searle, J. R. (1969). Speech acts: An essay in the philosophy of language. Cambridge University Press.

• Sontag, S. (1978). Illness as metaphor. Farrar, Straus and Giroux.